Τα μαύρα κουτιά. Του Γιάνη Βαρουφάκη

Από τότε που ξέσπασε η Κρίση, το καλύτερό μου ήμισυ, η Δανάη Στράτου, επεξεργάζεται την ιδέα μιας καλλιτεχνικής εγκατάστασης με τίτλο «Ώρα Να Ανοίξουμε τα Μαύρα Κουτιά!». Η έκθεση «άνοιξε» χτες το βράδυ (δίνοντάς μου την ευκαιρία μιας σύντομης επιστροφής στα πάτρια). Όπως καταλαβαίνετε, δεν δικαιούμαι (και δεν θέλω) να πω κουβέντα για την εγκατάσταση αυτή καθ’ εαυτή. Ελάτε να την δείτε και να κρίνετε. (*)   (Έτσι κι αλλιώς έχουν ήδη γράψει σχετικά, στο protagon, η Αναστασία Λαμπρία, η Στέλλα Αλαφούζου, η Βένα Γεωργακοπούλου – βλ. εδώ για τις φωτογραφίες της Μαρίλης Ζάρκου) Στις γραμμές που ακολουθούν παραθέτω το κείμενο που, εδώ και μήνες, μου ζήτησε η Δανάη να γράψω (και το οποίο περιλαμβάνεται στον κατάλογο της έκθεσης) όχι για το έργο της αλλά (α) για την έννοια των «μαύρων κουτιών» (όπως εγώ την καταλαβαίνω) και (β) για το τι σημαίνει, στον Καιρό της Κρίσης, το «άνοιγμά τους». Ακολουθεί το κείμενο που σκαρφίστηκα:
Ώρα να ανοίξουμε τα μαύρα κουτιά
Η επιλεκτική άγνοια είναι απαραίτητη για να ζούμε καλύτερα. Όταν χρησιμοποιώ το κινητό μου, δεν έχω κανένα λόγο να γνωρίζω την λειτουργία των ηλεκτρονικών του. Το μόνο που με ενδιαφέρει όταν
καλώ το τηλέφωνο της Δανάης είναι να χτυπά εκείνο κι όχι κάποιο άλλο. Πως επιτυγχάνεται αυτό το μικρό θαύμα της τεχνολογίας δεν με ενδιαφέρει. Πράγματι, εάν επένδυα χρόνο και διανοητική ενέργεια στο να κατανοήσω πλήρως την λειτουργία κάθε συσκευής που χρησιμοποιώ, θα αναγκαζόμουν να αγνοήσω άλλες μορφές γνώσης που με ενδιαφέρουν πολύ περισσότερο.
Σε όρους τεχνολογικούς, μόλις περιέγραψα το κινητό μου ως ένα μαύρο κουτί, δηλαδή μια συσκευή (ή, γενικότερα, ένα «σύστημα») του οποίου την εσωτερική λειτουργία αγνοώ πλήρως. Την λειτουργία του την βιώνω, και την κατανοώ απλά, ως μία σχέση εισροών (π.χ. το ότι πληκτρολόγησα στο κινητό μου τον συγκεκριμένο αριθμό) και αποτελεσμάτων (π.χ. το ότι χτύπησε το συγκεκριμένο τηλέφωνο, κι όχι κάποιο άλλο). Υπό αυτήν έννοια, όμως, ακόμα και το μυαλό της Δανάης είναι, από την δική μου σκοπιά, ένα μαύρο κουτί: στον βαθμό που, ακόμα και ο καλύτερος νευρολόγος να ήμουν, δεν υπάρχει καμία πιθανότητα να κατανοήσω τις ηλεκτροχημικές αντιδράσεις εντός του εγκεφάλου της από τις οποίες προέκυψε η ιδέα για αυτή την εγκατάσταση. Κι όπως και με το κινητό μου, ακόμα περισσότερο στην περίπτωση αυτή, δεν με ενδιαφέρει καθόλου να κατανοήσω την εσωτερική «λειτουργία» του συγκεκριμένου «κουτιού» ως μια σειρά από χημικές αντιδράσεις και ηλεκτρικές συνάψεις.
Είμαστε λοιπόν περικυκλωμένοι από μαύρα κουτιά. Πολλά από αυτά καλά κάνουν και είναι μαύρα, αδιαφανή. Μας αρκεί ότι λειτουργούν. Οι συνάνθρωποί μας μάλιστα είναι μαύρα κουτιά τόσο πολύπλοκα που, ακριβώς επειδή είναι «μαύρα», μας δίνουν την υπόστασή μας, μας βοηθούν να είμαστε αυτοί που είμαστε (και, μερικές φορές, εκείνοι που μπορούμε να γίνουμε). Η αδιαφάνεια των μαύρων αυτών κουτιών είναι αναπόσπαστα δεμένη με το μυστήριο του «άλλου», με την ανάγκη να επικοινωνούμε μέσα από την γλώσσα, την τέχνη, την μουσική, καθιστώντας έτσι πιθανή και την ελευθερία της βούλησης, της έκφρασης, της αντίδρασης. Όμως, δεν είναι όλα τα μαύρα κουτιά το ίδιο καλοήθη.
Πέραν των διάφορων συσκευών και των συνανθρώπων μας, υπάρχουν και τα υπερμεγέθη μαύρα κουτά των μεγάλων εταιρειών, των ίδιων των κρατών. Κανείς διευθύνων σύμβουλος μεγάλης εταιρείας δεν μπορεί ποτέ να έχει πλήρη εικόνα της διαδικασίας λήψης των μύριων αποφάσεων που καθορίζουν, από κοινού, την υπόσταση και τις δράσεις της εταιρείας. Πρόεδροι κραταιών τραπεζών, από την Wall Street στην Φραγκφούρτη και την Άπω Ανατολή, δεν κατάλαβαν ποτέ τα περιεχόμενα των CDO που οι τράπεζές τους «κατασκεύαζαν» και συσσώρευαν. Ανεβαίνοντας ένα σκαλί ακόμα στην κλίμακα της εξουσίας, πάρτε για παράδειγμα τις ΗΠΑ. Είθισται το Υπουργείο Εξωτερικών, ο Λευκός Οίκος, οι διάφορες επιτροπές στο Κογκρέσο να λειτουργούν με υποτυπώδη μεταξύ τους συντονισμό. Παρόλα αυτά, εν τέλει, διαμορφώνεται μια ακολουθία δράσεων που ο υπόλοιπος κόσμος αντιλαμβάνεται ως την «αμερικανική πολιτική». Δεν είναι τίποτα άλλο από ένα ακόμα παράδειγμα υπερμεγέθους μαύρου κουτιού.
Η διαφορά μεταξύ αυτών των μαύρων κουτιών (CDO, υπερ-εταιρειών, τραπεζών, κυβερνήσεων) και του ταπεινού κινητού μου μπορεί να εκφραστεί με δύο λέξεις: εξουσιαστική ισχύς. Εδώ είναι που, αν και ο όρος «μαύρα κουτιά» είναι καθαρά τεχνικός, κανείς τεχνικός δεν δύναται να κατανοήσει (σε όρους τεχνολογίας) την μορφή αυτή ισχύος που παράγουν τα συγκεκριμένα «μαύρα κουτιά» της κοινωνικής και οικονομικής εξουσίας. Γιατί; Επειδή αυτή η ισχύς δεν θυμίζει σε τίποτα την ισχύ ενός ηλεκτροκινητήρα, την λυσσασμένη δύναμη του ωκεανού, την βαρύτητα. Πρόκειται για λεπτή έννοια ισχύος η οποία προκύπτει από την δυνατότητα επιλογής των θεμάτων που θα μπουν στην ημερήσια διάταξη μιας συνεδρίας (και εκείνων που δεν θα συζητηθούν καν), καλλιέργειας επιθυμιών που δεν υπήρχαν, ελέγχου της ροής πληροφοριών στο πλαίσιο υφιστάμενων δικτύων κοινωνικής εξουσίας, δημιουργίας νέων δικτύων που διαμορφώνουν τον τρόπο λειτουργίας της κοινωνίας μας.
Το 2008 ο κόσμος όλος έπεσε στην σκοτοδίνη πολλαπλών, εξελισσόμενων, πεισματικών αποτυχιών των διαφόρων δικτύων εξουσίας. Η Ευρώπη απεδείχθη η ήπειρος με τις μικρότερες αντιστάσεις στην καταστροφική μήνη της Κρίσης, με την Ελλάδα στον ρόλο του πιο αδύναμου κρίκου της. Και σαν να μην έφτανε αυτό, χρόνια πριν ζήσουμε αυτές τις εξελίξεις, τουλάχιστον μια δεκαετία πριν, ο πλανήτης είχε ήδη μπει σε μη αναστρέψιμη τροχιά προς την περιβαλλοντολογική υποβάθμιση. Με αυτή την πολυσχιδή Κρίση να μαίνεται, και δεδομένης της υπερσυγκεντρωμένης εξουσίας, είναι εύκολο να φανταστεί κανείς ότι είμαστε θύματα κάποιας «συνωμοσίας των ισχυρών». Στο μυαλό πολλών έρχονται εικόνες σκοτεινών δωματίων, με βαριά έπιπλα από μαχόγκανι, ομιχλώδη ατμόσφαιρα από καπνό πούρων, και πανούργους άνδρες (ίσως και μια ή δύο γυναίκες) να συνωμοτούν για το πως θα κερδίσουν από την Κρίση εις βάρος των αδύναμων και του κοινού συμφέροντος. Προφανώς, τίποτα τέτοιο δεν συμβαίνει. Αν για την ζοφερή σημερινή μας κατάσταση ευθύνεται κάποια συνωμοσία, τότε πρόκειται για μια περίεργη συνωμοσία, καθώς οι «συνωμότες» που την απαρτίζουν δεν γνωρίζουν καν ότι είναι συνωμότες. Στην πραγματικότητα, αυτό που θυμίζει συνωμοσία των ισχυρών δεν είναι παρά η αναδυόμενη ιδιότητα κλειστών δικτύων εξουσίας, των μαύρων κουτιών της κοινωνικής ισχύος.
Τα κουτιά αυτά, αν και παίρνουν πολλές μορφές, μοιάζουν ως προς την ουσία τους: Όταν ένας πολιτικός με κομβική θέση στην κυβέρνηση, ή κάποιος αξιωματούχος υπερεθνικού οργανισμού, προσφέρει σε δημοσιογράφο μια αποκλειστικότητα με αντάλλαγμα την υπόσχεση ότι το δημοσίευμα θα χρωματίσει κάποιο θέμα με συγκεκριμένο τρόπο, ο δημοσιογράφος, χωρίς να το ξέρει, έχει προσκολληθεί στο δίκτυο εξουσίας το οποίο υπηρετεί η «πηγή». Με αυτό τον τρόπο τα δίκτυα της εξουσίας ελέγχουν την ροή της πληροφόρησης: αποκλείοντας ή προσκολλώντας στους εξωτερικούς κόμβους τους άτομα ανάλογα με την «προσαρμοστικότητά» τους. Έτσι, εξελίσσονται οργανικά, ως εάν τα δίκτυα να είχαν την δική τους «λογική», ωθούμενα από δυναμική την οποία δεν κατανοούν απόλυτα ούτε καν οι άνθρωποι-κλειδιά του δικτύου.
Το κλειδί των δικτύων εξουσίας είναι ο αποκλεισμός και η αδιαφάνεια. Έστω μεγαλο-υπάλληλος που ανακαλύπτει στοιχεία για την τράπεζα στην οποία εργάζεται που, αν γίνουν γνωστά, θα πληγώσουν την εικόνα της τράπεζας. Αν τα διαρρεύσει στον τύπο, τα καταστήσει δημοσίως γνωστά, δεν είναι μόνο ότι κινδυνεύει η θέση της. Είναι και κάτι άλλο: χάνει την δυνατότητα να αποκτήσει η ίδια εξουσία κάνοντας χρήση της ασύμμετρης πληροφόρησης που διαθέτει. Παραδείγματος χάριν, αν ανταλλάξει αυτή την πληροφορία με κάποιο άλλο στέλεχος του χρηματοπιστωτικού συστήματος, τότε η εξουσία και των δύο πολλαπλασιάζεται. Χωρίς να το καταλάβουν, οι δυο τους έχουν δημιουργήσει μια μικρή «συνωμοσία», ένα μαύρο κουτί. Πολύ γρήγορα, προχωρούν σε αντίστοιχες «συναλλαγές» πληροφοριών με άλλες ομάδες. Το αποτέλεσμα είναι ένα δίκτυο εξουσίας το οποίο ενσωματώνεται σε προϋπάρχοντα, μεγαλύτερα, δίκτυα. Και το πιο συγκλονιστικό: σχεδόν κανείς τους, ιδίως όσοι βρίσκονται στους «εξωτερικούς» κόμβους των δικτύων, δεν κατανοεί ότι πηγή της εξουσίας (και των εισοδημάτων) τους δεν είναι άλλη από την συμμετοχή σε αυτά τα δίκτυα.
Ιδωμένες ως δίκτυα εξουσίας, ή ως «συνωμοσίες χωρίς συνωμότες»,  τα διάφορα κατεστημένα που ορίζουν τις τύχες όλων (κράτη, εταιρείες, μέσα ενημέρωσης, τράπεζες, οργανωμένα συμφέροντα κλπ) δεν είναι τίποτα άλλο από μια στοιβάδα μαύρων κουτιών: κανείς δεν κατανοεί την λειτουργία τους, το τι κρύβουν μέσα τους – ούτε καν εκείνοι που νομίζουν ότι τα διοικούν.  Κι όμως. Αυτά τα μαύρα κουτιά μετατρέπουν ό,τι κάνει ο κάθε άνθρωπος, ο κάθε ένας και η κάθε μία μας, στα κοινωνικά, οικονομικά και περιβαλλοντολογικά φαινόμενα με τα οποία, κατόπιν, πρέπει να ζήσουμε. Αντίθετα με τα κινητά μας τηλέφωνα, δεν έχουμε επιλογή. Αν θέλουμε να αποκτήσουμε έλεγχο στην ζωή μας, το άνοιγμα των μαύρων κουτιών της εξουσίας αποτελεί πλέον προαπαιτούμενο για την επιβίωση της αιδούς, των προοπτικών των συνανθρώπων μας, του ίδιου του πλανήτη μας. Για να το πω απλά, έχουμε ξεμείνει από δικαιολογίες: ήρθε η ώρα να ανοίξουμε τα μαύρα κουτιά!
Και πως θα το κάνουμε αυτό; Αρχικά, αναγνωρίζοντας ότι σχεδόν όλοι μας αποτελούμε κάποιον κόμβο (διαφορετικής ίσως σημασίας ο κάθε ένας) κάποιου από τα δίκτυα εξουσίας.  Δεύτερον, κι εδώ έγκειται η ιδιοφυΐα των Wikileaks. Μπαίνοντας μέσα στα δίκτυα, όπως ο Θησέας στον Λαβύρινθο, έτοιμοι να διαταράξουμε την ροή των πληροφοριών, σπέρνοντας τον φόβο (εντός των μαύρων κουτιών της εξουσίας) της ακατάσχετης διαρροής των «μυστικών» πάνω στα οποία οικοδομείται η καταστροφική τους εξουσία. Έχοντας στερηθεί το μονοπώλιο αυτό, τα δυσλειτουργούντα, αδιαφανή δίκτυα εξουσίας, που έχουν μάθει να μην λογοδοτούν σε κανέναν, θα καταρρεύσουν κάτω από ίδιο τους το βάρος. Και τότε η ανθρωπότητα θα κερδίσει μια νέα ευκαιρία να οργανώσει την απόδρασή της από το σημερινό αδιέξοδο. Τρίτον, αποφεύγοντας συστηματικά την προσπάθεια δημιουργίας νέων κλειστών δικτύων με τα οποία να υποκαταστήσουμε τα παλαιά.
Το εγχείρημα δύσκολο. Τα υπάρχοντα δίκτυα θα αντιδράσουν βίαια. Θα γίνουν πιο απολυταρχικά, πιο κλειστά, θα κατακερματιστούν υπό τον φόβο της διείσδυσης και των διαρροών. Δεν πειράζει. Στη προσπάθειά τους να μην  αφήσουν να ανοιχθούν τα μαύρα κουτιά, να υψώσουν τείχη αυτο-προστασίας των πληροφοριών τους και «ασφάλειας» του κλειστού τους δικτύου, θα αναγκαστούν να αποξενώσουν πολλούς εν δυνάμει νέους «συνεργάτες». Έτσι, θα φθίνει γρήγορα η δυνατότητα τους να αναπαράγονται μονοπωλώντας και συγκεντρώνοντας νέες, σημαντικές πληροφορίες. Αν και αδύνατον να προβλεφθεί το αποτέλεσμα αυτής της τιτανομαχίας, το ζήτημα είναι ότι το μέλλον εξαρτάται από αυτό.
Μια από τις συμβουλές που έδωσε ο Νίκολο Μακιαβέλι στον πρίγκηπα του, ήταν η εξής: «Στα ζητήματα διακυβέρνησης, όταν βλέπεις από μακρυά τι κακά ζυμώνονται, μπορείς να τα γιατρέψεις εύκολα. Όμως, όταν σου λείπει αυτή η πληροφόρηση, τους επιτρέπεις να μεγαλώσουν τόσο ώστε να βρεθούν στην κοινή θέα. Τότε δεν υπάρχει θεραπεία.» Πριν πέντε αιώνες, ο Μακιαβάλι είχε την δικαιολογία ότι η συγκέντρωση της πληροφόρησης στα χέρια των ιθυνόντων μπορεί να εξυπηρετήσει το κοινό συμφέρον. Ότι τα μαύρα κουτιά της εξουσίας είναι καλό να μην ανοιχτούν ποτέ από το πόπολο. Όμως, αν η ιστορία των αιώνων που πέρασαν από τότε μας δίδαξε κάτι αυτό είναι ότι ακριβώς το αντίθετο ισχύει. Η κρατική υπερ-συγκέντρωση βρήκε την νέμεσή της το 1991, με την κατάρρευση του «υπαρκτού» σοσιαλισμού. Το 2008 κατέρρευσε και το αντίπαλο δέος υπό το βάρος της ύβρεως της σιγουριάς ότι η υπερσυγκέντρωση εξουσίας στα μαύρα κουτιά των τραπεζών και των μεγάλων εταιρειών θα είχε καλύτερη τύχη. Σήμερα, εν μέσω της απαισιοδοξίας που διακατέχει την μετά-το-2008 εποχή, όπως έγραψε ο
Slavoj Zizek, «αντιμετωπίζουμε τον αναίσχυντο κυνισμό μιας διεθνούς τάξης πραγμάτων οι ιθύνοντες της οποίας απλά φαντάζονται ότι πιστεύουν στις ιδέες της δημοκρατίας, των δικαιωμάτων κλπ. Μέσα από δράσεις όπως εκείνες των διαρροών στα WikiLeaks, η ντροπή (η δική μας ντροπή που ανεχόμαστε αυτή την εξουσία) γίνεται πιο επαίσχυντη μόνο και μόνο επειδή δημοσιοποιείται.»
Η εγκατάσταση της Δανάης Στράτου πασχίζει να πάει ένα βήμα πιο μπροστά από την δημοσιοποίηση της ντροπής μας. Μετατρέπει τα μαύρα κουτιά σε αντικείμενα τέχνης που την ίδια στιγμή ενσωματώνουν το άγχος και την ελπίδα, τις παγίδες και την απόδραση, τους απάνθρωπους περιορισμούς και τις ανθρώπινες δυνατότητες, τις αξίες και την απαξίωσή τους. Τα ανοιγμένα κουτιά λειτουργούν ως υποκίνηση για ανατροπές που στοχεύουν όχι μόνο στην αντιμετώπιση των φόβων και των κατεστημένων αλλά, επί πλέον, στην δημιουργία νέων μορφών συλλογικής εξουσίας και «κοινόχρηστης» ευημερίας.

(*) Γκαλερί Ζουμπουλάκη, Πλατεία Κολωνακίου, 20, Τρίτη-Παρασκευή 11πμ-3μμ και 5μμ-9μμ, Σάββατο 11πμ-2μμ, Κυριακή και Δευτέρα κλειστά.