FT: Η δημοκρατία δεν είναι εκλεγμένη δικτατορία

Martin Wolf: Ο δύσκολος δρόμος προς τη δημοκρατία

Θα μπορούσε η Ουκρανία να γίνει μια σταθερή φιλελεύθερη δημοκρατία: Η απάντηση θα πρέπει να είναι «ναι». Θα γίνει η Ουκρανία μια σταθερή φιλελεύθερη δημοκρατία; Η απάντηση είναι «δεν γνωρίζουμε».

Γνωρίζουμε πράγματι ότι άλλες χώρες έχουν φτάσει σε αυτό τον προορισμό. Γνωρίζουμε όμως επίσης ότι η δημοκρατία με καθολικό δικαίωμα ψήφου είναι ένα ευαίσθητο φυτό, ειδικά στην αρχή της ζωής του. Οσα συμβαίνουν στις νεαρές δημοκρατίες της Αιγύπτου, της Ταϊλάνδης, της

Ρωσίας και της Ουκρανίας, καταδεικνύουν αυτή την αλήθεια. Η δημοκρατία είναι ευαίσθητη, γιατί είναι ένα περίπλοκο και, σε κρίσιμα σημεία, αφύσικο παιχνίδι.

Το βασικό μου επιχείρημα είναι ότι η μόνη μορφή που ταιριάζει σε ενήλικες είναι μια κυβέρνηση που λογοδοτεί στους κυβερνώμενους. Ολες οι μορφές κυβέρνησης μεταχειρίζονται τον κόσμο σαν να είναι παιδιά. Στο παρελθόν οι περισσότεροι άνθρωποι ήταν αγράμματοι, οπότε θα μπορούσε να δικαιολογείται το πατρονάρισμα, αλλά αυτό δεν ισχύει πλέον. Καθώς ο κόσμος παίρνει περισσότερες πληροφορίες, οι κυβερνήσεις που φέρονται έτσι θα είναι όλο λιγότερο αποδεκτές. Πιστεύω και ελπίζω ότι μακροπρόθεσμα θα γίνει αυτό ακόμη και στην Κίνα.

Οι ενδείξεις «δένουν» με την αισιοδοξία μου. Σύμφωνα με τα δεδομένα του Polity IV, σχεδόν 100 χώρες είναι σήμερα (λιγότερο ή περισσότερο) δημοκρατικές. Ο αριθμός είναι διπλάσιος από του 1990. Το 1800 δεν υπήρχε καμία.

Ο αριθμός των πραγματικά απολυταρχικών κυβερνήσεων έχει επίσης μειωθεί κάθετα από περίπου 90 το 1990 σε 20 σήμερα. Δυστυχώς έχει παρατηρηθεί μεγάλη άνοδος, από 20 στα 50, στα καθεστώτα όπου οι κυβερνήσεις τους είναι ιδιαίτερα ασταθείς, αναποτελεσματικές και διεφθαρμένες.

Τέτοια καθεστώτα μπορεί να είναι απολυταρχίες που καταρρέουν ή δημοκρατίες που απέτυχαν. Είναι επίσης ευάλωτα σε ξεσπάσματα ένοπλων συρράξεων ή πραξικοπήματα. Ποια είναι, τότε, τα θεμέλια μιας σταθερής και επιτυχούς δημοκρατίας; Η σύντομη απάντηση είναι ότι σε μια δημοκρατία απαιτούνται δύο πακέτα περιορισμών: Των πολιτών μεταξύ τους και μεταξύ των πολιτών και του κράτους. Αυτοί οι περιορισμοί επαφίενται σε τέσσερις συντελεστές που είναι όλοι απαραίτητοι.

Πρώτ’ απ’όλα οι δημοκρατίες χρειάζονται πολίτες. Οι πολίτες δεν είναι μόνο άνθρωποι που εμπλέκονται στην δημόσια ζωή, αν και είναι οπωσδήποτε και αυτό. Πάνω απ’ όλα οι πολίτες δέχονται ότι η πίστη στις διαδικασίες που διέπουν όλους, πρέπει να ξεπερνά την πίστη για την δική τους πολιτική τοποθέτηση. Οι πολίτες αντιλαμβάνονται την ιδέα της «πιστής αντιπολίτευσης». Αποδέχονται την νομιμότητα μιας κυβέρνησης έστω κι αν απαρτίζεται από αντιπάλους, έχοντας την βεβαιότητα ότι θα μπορούσε να έρθει και η σειρά τους. Οι πολίτες, άρα, δεν χρησιμοποιούν την πολιτική διαδικασία για να καταστρέψουν την δυνατότητα των αντιπάλων τους να λειτουργήσουν εν ειρήνη. Αποδέχονται την νομιμότητα των διαδηλώσεων διαμαρτυρίας έστω κι αν είναι θορυβώδεις. Το μόνο που δεν αποδέχονται είναι η χρήση βίας.

Βεβαίως, ορισμένοι αντίπαλοι είναι μη αποδεκτοί και ειδικά εκείνοι που απορρίπτουν τη νομιμότητα της δημοκρατικής διαδικασίας. Μια χώρα που δεν έχει τέτοιους πολίτες είναι καταδικασμένη μόνιμα στα πρόθυρα της διάλυσης ή και του εμφυλίου πολέμου.

Δεύτερον, οι δημοκρατίες χρειάζονται φύλακες, σύμφωνα με τον όρο που χρησιμοποίησε η Jane Jacobs στο καταπληκτικό βιβλίο της Systems of Survival. Οι φύλακες (guardians) κατέχουν θέσεις με πολιτική, γραφειοκρατική, νομική ή στρατιωτική εξουσία. Αυτό που τους καθιστά φύλακες, σε αντίθεση με τους απατεώνες, είναι ότι χρησιμοποιούν τις θέσεις τους όχι για το προσωπικό υλικό συμφέρον τους, αλλά σύμφωνα με τους κανόνες ή με το κοινό καλό. Ο εξοστρακισμένος Ουκρανός πρόεδρος Viktor Yanukovich, είναι ένα από τα καλύτερα παράδειγμα προς αποφυγή. Όπως και τα κίνητρά του για εξουσία ήταν κι αυτά παραδοσιακά. Μέσα σε όλη την Ιστορία, η εξουσία και ο πλούτος συναντώνται. Η ιδέα ότι θα πρέπει να διαχωριστούν ήταν, και σε πολλά μέρη παραμένει, επαναστατική. Ο κ. Yanukovich πίστευε, αντιθέτως, στο δικαίωμά του να ληστεύει και να πυροβολεί.

Αυτή δεν είναι βάση για δημοκρατική νομιμότητα.

Τρίτον, οι δημοκρατίες χρειάζονται αγορές. Με τον όρο αγορές όμως σε καμία περίπτωση δεν εννοούμε την κατάχρηση της εξουσίας του κράτους να μετατρέπει τον δημόσιο πλούτο σε ιδιωτικό, όπως συνέβη στο μεγαλύτερο κομμάτι της πρώην Σοβιετικής Ένωσης. Οι επιχειρηματίες που κάνουν περιουσίες με τέτοια υπεξαίρεση, είναι εξίσου παράνομοι με τους πολιτικούς που τους βοηθούν.

Οι αγορές που λειτουργούν σωστά και στηρίζονται σε ένα κράτος που λειτουργεί καλά, παρέχουν μεγάλη στήριξη στην σταθερή δημοκρατία. Πρώτον, βοηθούν την ευμάρεια. Μια κοινωνία που έχει την δυνατότητα να διασφαλίσει αξιοπρεπή και λογικά επίπεδα διαβίωσης, έχει πολλές πιθανότητες να είναι σταθερή. Και θα είναι μια κοινωνία όπου καθένας θα έχει εμπιστοσύνη στους συμπολίτες και το μέλλον του. Δεύτερον, οι αγορές χαλαρώνουν την σχέση μεταξύ ευμάρειας και εξουσίας. Δίνουν στους ανθρώπους την δυνατότητα να θεωρούν σημαντικά τα αποτελέσματα των εκλογών, αλλά όχι ζητήματα ζωής ή θανάτου για τους ίδιους και τις οικογένειές τους. Κι αυτό κατεβάζει την θερμοκρασία της πολιτικής από το καυτό, στο ανεκτό.

Τέλος, για να είναι αποτελεσματικά αυτά τα περίπλοκα αλλά ουσιώδη συστήματα, οι δημοκρατίες χρειάζονται αποδεκτούς νόμους, μεταξύ των οποίων οπωσδήποτε θεσμικοί κανόνες (έστω και άγραφοι, σε κάποιες περιπτώσεις). Ο νόμος, όταν ενεργοποιείται και εφαρμόζεται συμφώνως με τις αποδεκτές διαδικασίες, σχηματοποιεί τους κανόνες του πολιτικού, κοινωνικού και οικονομικού παιχνιδιού.

Μια χώρα που δεν έχει κατάλληλη νομοθεσία, βρίσκεται μόνιμα στο χείλος του χάους ή της τυραννίας –όπως είναι και η άτυχη μοίρα της Ρωσίας επί πολλούς αιώνες. Η δημοκρατία λοιπόν έχει να κάνει με πολύ περισσότερα πράγματα από τις εκλογές. Είναι ένα περίπλοκο δίκτυ από δικαιώματα, υποχρεώσεις, εξουσίες και περιορισμούς.

Η δημοκρατία είναι η πολιτική έκφραση ελεύθερων ατόμων που λειτουργούν ομαδικά ή δεν είναι τίποτα. Εκείνοι που κέρδισαν τις εκλογές, δεν έχουν δικαίωμα να κάνουν ότι θέλουν. Αυτή δεν είναι πραγματική δημοκρατία, αλλά εκλεγμένη δικτατορία.

Μπορούν οι απ’ έξω να βοηθήσουν έναν λαό στον δρόμο προς την δημοκρατία; Ναι, μπορούν. Ο ευνοϊκός οικονομικός και πολιτικός ρόλος που έχει παίξει η Ευρώπη στην κεντρική και ανατολική Ευρώπη, το απέδειξε. Θα μπορούσαν να γίνουν βήματα προς τα πίσω; Ναι, η Ουγγαρία αυτό ακριβώς δείχνει. Μπορεί οι κακοί γείτονες να χαντακώσουν τις ελπίδες; Ναι, κι αυτό είναι πιθανό.

Πράγματι, έχουμε δει πολλές αποτυχίες στον δρόμο προς την δημοκρατία. Η Αίγυπτος είναι μια σιωπηρή αποτυχία: Ισως την έλειπαν πάρα πολλές απαραίτητες συνθήκες για επιτυχία.

Σήμερα, η Ουκρανία έχει δημιουργήσει μια τρίτη ευκαιρία από το 1991. Αλλά θα χρειαστεί μεγάλη βοήθεια. Η δύση έχει δώσει τέτοια βοήθεια σε άλλες περιπτώσεις. Αλλά και η ίδια η χώρα θα πρέπει να κινηθεί προς νέους κανόνες στο κοινωνικό παιχνίδι: Πρέπει να γεννήσει αληθινούς πολίτες, έντιμους φύλακες, κατάλληλες αγορές και δίκαιους νόμους.

Είναι εφικτή μια τέτοια επαναστατική στροφή; Δεν γνωρίζω. Όμως για ένα είμαι βέβαιος: Αξίζει η προσπάθεια.

ft.com via euro2day.gr