Πικάσο, Banksy και ο «φραγμός της μίας πρωτότυπης ιδέας». Του Γελωτοποιού

Κάποιος συλλέκτης αγόρασε έναν πίνακα του Πικάσο και πήγε στις Κάννες, όπου ζούσε ο διάσημος πλέον ζωγράφος. Του τον έδειξε και τον ρώτησε αν είναι αυθεντικός.
Ο Πικάσο έριξε μια ματιά και είπε μόνο: «Απομίμηση».

Μετά από λίγο καιρό ο συλλέκτης αγόρασε έναν ακόμα πίνακα και ξαναπήγε στις Κάννες.

 Η αντίδραση του ζωγράφου ήταν ίδια: «Απομίμηση».

 «Μα, μετρ», είπε ο συλλέκτης, «αυτόν τον πίνακα σας έχω δει εγώ ο ίδιος να τον ζωγραφίζετε!»

«Το συνηθίζω να ζωγραφίζω απομιμήσεις», απάντησε ο Πικάσο.

Ο Πικάσο πέρα από σπουδαίος ζωγράφος ήταν και αρκετά έξυπνος άνθρωπος. Ήξερε ότι από κάποια εποχή και μετά έκανε μόνο απομιμήσεις του έργου του. Η μεγάλη ιδέα, η πρωτοτυπία, η ανατροπή στην τέχνη, είχε έρθει με έναν μόνο πίνακα: «Οι δεσποινίδες της Αβινιόν».

Αυτός ο πίνακας ήταν τόσο πρωτοποριακός που όταν τον παρουσίασε για πρώτη φορά ακόμα και οι φίλοι του τον κατέκριναν. Ο Πικάσο τον μάζεψε και τον εμφάνισε ξανά μετά από λίγα χρόνια, όταν ο κόσμος ήταν έτοιμος να τον δεχτεί.

Από τότε εξέλιξε όσο περισσότερο μπορούσε αυτή τη μία ιδέα. Και από κάποια στιγμή και μετά, όταν πλέον δεν μπορούσε να την εξελίξει άλλο, ξεκίνησε τις απομιμήσεις.

Είναι σπάνιο, ίσως και να μη γίνεται, ένας άνθρωπος να έχει δύο σπουδαίες ιδέες για τον ίδιο τομέα. Και όταν λέω σπουδαίες εννοώ εκείνες που αλλάζουν διαπαντός την τέχνη, την επιστήμη, την πολιτική, τη σκέψη, τη ζωή. Οι περισσότεροι από εμάς δεν έχουμε ούτε μισή τέτοια ιδέα, παρά αναμασάμε τις ιδέες των άλλων και σπάνια κατεβάζουμε μία που μας φαίνεται πρωτότυπη. Συγχαίρουμε τον εαυτό μας, τον μεγαλοφυή εαυτό μας, και ανοίγουμε το διαδίκτυο για να την ανακοινώσουμε. Τότε ανακαλύπτουμε ότι η «πρωτότυπη» ιδέα μας, είναι τόσο καινοφανής όσο ο τροχός.

Και προσέξτε με:

Δεν υπάρχει τίποτα πιο κοινότοπο από το να προσπαθείς να κάνεις κάτι πρωτότυπο.

 Σκεφτείτε μόνο πόσοι από τους μεγάλους της τέχνης έκαναν περισσότερες της μίας ανατροπές. (Μπορεί και να υπάρχει κάποιος, αλλά δε μου έρχεται τώρα στο νου).

 Ίσως να υπάρχει ένας φραγμός στον εγκέφαλο μας, ο «φραγμός της μίας ιδέας». Όλοι οι συγγραφείς γράφουν και ξαναγράφουν το ίδιο βιβλίο και όλοι οι ζωγράφοι ζωγραφίζουν τον ίδιο πίνακα.

 Άλλωστε, όπως έγραφε ο Γκόμπριχ, δεν υπάρχει πρόοδος στην τέχνη, γιατί δεν υπάρχει τέχνη. Υπάρχουν μόνο καλλιτέχνες.

 (Ανάλογα θα μπορούσαμε να πούμε ότι δεν υπάρχει πρόοδος στην Ιστορία, γιατί δεν υπάρχει Ιστορία. Υπάρχουν μόνο άνθρωποι –και η υποκειμενική θεώρηση των γεγονότων.)

 Αλλά ας αφήσουμε την τέχνη, η οποία ούτως ή άλλως δεν είναι ο τομέας μου, για να δούμε τις «μεγάλες ιδέες» στην επιστήμη.

Υπάρχει μόνο ένας άνθρωπος, μια γυναίκα συγκεκριμένα, που έχει πάρει δύο νόμπελ: Η Κιουρί.

 Σκεφτείτε πόσο ανατριχιαστικά μεγαλοφυής ήταν αυτή η γυναίκα για να καταφέρει κάτι τέτοιο, παρότι γυναίκα, στις αρχές του εικοστού αιώνα.

 Όμως η Κιουρί πήρε νόμπελ σε δύο διαφορετικές επιστήμες: Χημεία και Φυσική.

 Αυτό είναι κάτι που γίνεται. Έχουν υπάρξει άνθρωποι που μεγαλούργησαν σε διαφορετικούς τομείς της σκέψης: Ο Γκάους, ο Ντεκάρτ, ο Λάιμπνιτς, ο Νεύτωνας κα. Όμως κανείς από αυτούς δεν κατάφερε δύο διαδοχικές επαναστάσεις στην ίδια επιστήμη.

 Ακόμα και ο Αλβέρτος, ο επιστήμονας με τη μεγαλύτερη φαντασία, που μπορεί να μην πήρε νόμπελ για τη θεωρία της σχετικότητας (ειδική, γενική και ολοκληρωτική), αλλά το πήρε για την κίνηση Τζέιμς Μπράουν, δεν κατάφερε να κάνει μια δεύτερη επανάσταση στη φυσική. Μάλιστα όταν η επανάσταση τον πρόλαβε, με τη μορφή της κβαντομηχανικής, εκείνος αδυνατούσε να τη δεχτεί, και μιλούσε για τα «ζάρια του Θεού».

 Ακόμα και αυτός ο τεράστιος εγκέφαλος (σε νόηση, όχι σε μέγεθος), δεν μπορούσε να σπάσει το «φραγμό της μίας ιδέας».

 Δεν νομίζω ότι έχει υπάρξει κάποιος άνθρωπος, που σαν τον πρωταθλητή του άλμπατρος επί κοντώ, Σεργκέι Μουμπάρακ, να ξεπερνάει διαρκώς τα ρεκόρ του, να ανατρέπει τον ίδιο του τον εαυτό.

 Ίσως αυτό να συμβαίνει γιατί όταν έχεις εργαστεί τόσα χρόνια με εμμονή και επιμονή προς μία κατεύθυνση, όταν αντιλαμβάνεσαι ότι τα αποτελέσματα της εργασίας σου είναι επαναστατικά και όλοι σε αποδέχονται ως μεγαλοφυΐα, πως μπορείς να ξεκινήσεις μια νέα εργασία που να ακυρώνει την προηγούμενη εμμονή σου, που να ακυρώνει τη μεγαλοφυΐα σου;

 Αλλά ας αφήσουμε την επιστήμη, που άλλωστε δεν είναι ο τομέας μου, για να δούμε το «φραγμό της μίας ιδέας» στο… Ποιος είπαμε ότι είναι ο τομέας μου;

 Κανείς; Ωραία! Αυτό είναι λυτρωτικό.

 Πόσες επαναστάσεις πέτυχε ο Τσε; Πόσες θρησκείες ίδρυσε ο Μωάμεθ; Πόσες παιδαγωγικές μεθόδους δημιούργησε ο Νηλ; Πόσες ενδοσκοπικές μεθόδους εφύηρε ο Φρόιντ; Πόσες πολιτικές θεωρίες πρότεινε ο Μπακούνιν και πόσες οικονομικές ο Άνταμ Σμιθ; Πόσα social media δημιούργησε ο Ζίμερμαν;

 Πάντα ένα, μία, uno, one, une, eine.

 Και αφήστε ‘με να σας πω το μυστικό για αυτή την –έστω μία- πρωτοποριακή ιδέα, την καινοφανή ιδέα, την ιδέα που θα σας κάνει διάσημο, ένδοξο και πλούσιο.

 Μην ανησυχείτε, δε θα σας ζητήσω πενήντα ευρώ για να σας την γνωστοποιήσω. Είναι ευγενής προσφορά ενός τρελού.

  Το μυστικό είναι:

 Σταματήστε να ψάχνετε για αυτήν.

 Ούτως ή άλλως -όσο κι αν κανείς προσέχει, όσο κι αν το κυνηγά- το πιο πιθανό είναι να μην έχετε ποτέ μια τόσο πρωτότυπη ιδέα.

 Όχι γιατί όλα έχουν γίνει (στην τέχνη, στην επιστήμη, στην πολιτική, στη ζωή) και τίποτα καινούριο δεν πρόκειται να συμβεί. Όχι.

 Δεν υπάρχει τίποτα πιο βλακώδες από το να υποστηρίζεις ότι δεν μπορεί να γίνει κάτι καινούριο –σε οποιονδήποτε τομέα.

 Απλά το πρωτότυπο δεν έρχεται όταν το ψάχνεις. Είναι πολύ ατίθασο και δεν του αρέσει να του λένε τι θα κάνει και που θα εμφανιστεί.

Ο μόνος τρόπος να προσεγγίσετε κατά ένα χιλιοστό την απιθανότητα της πρωτοτυπίας είναι να αγαπάτε και να εργάζεστε.

 Να εργάζεστε πάνω σε αυτό που αγαπάτε, όχι στα jumbo.

 Αν δεν αισθάνεσθε διακαή πόθο, ερωτικό σχεδόν, για το αντικείμενο της τέχνης σας, της επιστήμης σας, της ζωής σας, δεν θα καταφέρετε να έχετε ούτε μια μικρή ιδέα –πόσο μάλλον τη ΜΕΓΑΛΗ ΙΔΕΑ.

 Και, κυρίως, μην πιστεύετε κανέναν όταν σας λέει ότι αυτό που κάνετε είναι χαμερπό, είναι χάσιμο χρόνου, είναι ανοησία.

 Το ίδιο έλεγαν και οι γονείς του Μπιλ Γκέιτς στο παιδί τους, όταν εκείνος χανόταν μέσα στους πρωτόγονους υπολογιστές της παρακείμενης βιβλιοθήκης.

 Μην πιστεύετε τους γονείς σας. Βασικό αξίωμα. (Αν και τις περισσότερες φορές αποδεικνύεται ότι είχαν δίκιο.)

 Τα ίδια έλεγαν και οι γονείς του Banksy στο παιδί τους, που αντί να βρει μια «δουλειά της προκοπής», τριγυρνούσε κάθε βράδυ κάνοντας γκράφιτι.

 Και μια παράκαμψη της σκέψης, μια και ανέφερα τον Banksy.

 Πριν αρκετά χρόνια επισκέφτηκα με έναν φίλο μια έκθεση conceptual art (εννοιολογικής ή εννοιακής τέχνης) στη Συγγρού.

 «Αυτή είναι η σύγχρονη τέχνη», μου έλεγε ο φίλος, που κάτι παραπάνω φαινόταν να ξέρει από μένα.

 Περιηγηθήκαμε στις εγκαταστάσεις, είδαμε και τον «Πειρασμό του Αγίου Αντωνίου», του περίφημου Βαϊόλα, και όταν βγαίναμε ο φίλος μου είπε πόσο είχαν κοστίσει στο κράτος -γιατί αυτό ήταν ο χορηγός της τέχνης- αυτές οι εγκαταστάσεις.

 Αλλά τότε λεφτά υπήρχαν, οπότε δεν πείραζε να δίνουν μερικά εκατομμύρια σε καλλιτέχνες, οι οποίοι ήταν ήδη πλούσιοι.

 Έξω από το κτίριο, σε έναν τοίχο ακριβώς απέναντι, κάποιος είχε φτιάξει ένα γκράφιτι, χρησιμοποιώντας μόνο χαρτόνι για στένσιλ και σπρέι.

 Μείναμε αρκετή ώρα να το κοιτάζουμε και να το σχολιάζουμε.

 «Αυτή είναι η σύγχρονη τέχνη», είπα στο φίλο –που φυσικά αντέδρασε, αφού κάτι παραπάνω ήξερε.

 Τώρα, βλέποντας την πορεία του πιο διάσημου γκραφιτά, αρχίζω να πιστεύω ότι είχα δίκιο –ή τουλάχιστον, δεν είχα τόσο άδικο.

 Η σύγχρονη τέχνη είναι φτωχή (όπως το θέατρο του Γκροτόφσκι) και δεν θα τη βρεις στα μουσεία, στις γκαλερί και στις επιδοτούμενες από το κράτος αίθουσες.

 Είναι στο δρόμο, είναι στο διαδίκτυο, είναι μέσα στη ζωή.

 Είναι σατιρική, αλλά είναι και πολεμική. Γιατί η τέχνη είναι πόλεμος, όπως είπε και ο μετρ των απομιμήσεων.

 Το γνωρίζω ότι ο Bansky δεν είναι πλέον ο φτωχός καλλιτέχνης του δρόμου. Τα έργα του αγοράζονται από πλούσιους συλλέκτες και γκαλερί. Όμως συνεχίζει να ζωγραφίζει στους τοίχους.

 Και, σίγουρα, όταν ξεκίνησε, δεν σκεφτόταν πως θα καταφέρει να μπει στην γκαλερί Τέιτ. Μόνο έκανε, όσο καλύτερα μπορούσε, αυτό που αγαπούσε.

 Αυτή, λοιπόν, είναι η συμβουλή του χαμερπού Γελωτοποιού: Βρείτε αυτό που αγαπάτε και αφοσιωθείτε.

 Και μια τελευταία προειδοποίηση, για να μη νομίσετε ότι προσπαθώ να σας κοροϊδέψω με τεχνάσματα όπως του δημοκόπου Κοέλιο:

 Πρέπει να καούν πολλοί, για να φωτιστεί ένας.

 Μην τρομάζετε: «It’s better to burn out than it is to rust».

Γελωτοποιός